γραφιστική

Ο όρος αποτελεί απόδοση στα ελληνικά του αγγλικού όρουγκράφικ ντιζάιν (graphic design) που επινόησε στη δεκαετία του 1920 ο Γουίλιαμ Άντισον Ντουίγκινς (William Addison Dwiggins) –χρησιμοποιώντας δύο αγγλικές λέξεις με προέλευση η μία από τα ελληνικά (γράφω, γραφικός) και η άλλη από τα λατινικά (disegno δηλαδή σχέδιο)– για να προσδιορίσει ένα επάγγελμα που είχε σταδιακά διαμορφωθεί στις βιομηχανικές κοινωνίες και το οποίο μέχρι τότε δεν είχε συγκεκριμένο όνομα. Συμπεριλάμβανε όσους ασχολούνταν με τις εκτυπωτικές τέχνες και κυρίως με τη διαφημιστική αφίσα και καταχώρηση, τη σχεδίαση, την εικονογράφηση και τη σελιδοποίηση του βιβλίου, του καθημερινού και περιοδικού Τύπου, καθώς και με τη σχεδίαση γραμματοσειρών, οι οποίοι αποκαλούνταν κάπως αόριστα –ίσως και υποτιμητικά– εμπορικοί καλλιτέχνες (commercial artists). Ο όρος γκράφικ ντιζάινερ (graphic designer), που περιέγραφε από τότε τους επαγγελματίες του χώρου, στα ελληνικά δεν μπορεί να αποδοθεί με το ανοικονόμητο γραφιστικός σχεδιαστής και συνήθως χρησιμοποιούμε την πιο απλή, αλλά άκομψη λέξη γραφίστας. Ακόμη όμως και αν επιλέγαμε την πρώτη εκδοχή, η λέξη σχεδιαστής στα ελληνικά και πάλι δεν αποδίδει τον όρο designer (ντιζάινερ). Ο όρος σχεδιαστής είναι κάπως περιοριστικός –συνήθως εννοεί εκείνον που σύρει τις γραμμές πάνω στο χαρτί– και δεν περιλαμβάνει τη σύλληψη και τη δημιουργία ενός χρηστικού προϊόντος βάσει ενός ολοκληρωμένου σχεδίου. Η λέξη ντιζάινερ, ήδη από τα πρώτα στάδια της βιομηχανικής εποχής στην Αγγλία, απέκτησε τη σημασία που θα απέδιδε στην ελληνική γλώσσα η λέξη μελετητής και το ντιζάινδεν είναι απλά ένα σχέδιο στο χαρτί, αλλά μία ολοκληρωμένη μελέτη. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η λέξη ντιζάινμε το νόημα αυτό διαμορφώθηκε μέσα στην εξελικτική πορεία μόνο της αγγλικής γλώσσας και υιοθετήθηκε αμετάφραστη από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές γλώσσες. Γενικά ο σκοπός της γ. είναι η επικοινωνία. Χρησιμοποιώντας γράμματα, εικόνες και οπτικά σημεία επιδιώκεται η μεταβίβαση μηνύματος από έναν πομπό σε έναν δέκτη. Το σήμα προϋποθέτει έναν δέκτη. Είναι βέβαια πιθανόν ένα οπτικό σήμα να μην επιδιώκει τίποτα (όπως ο καπνός που στέλνει το μήνυμα φωτιά χωρίς να έχει σκοπό να ειδοποιήσει κάποιον για την ύπαρξη φωτιάς) αλλά να ερμηνεύεται με έναν τέτοιο τρόπο από τον δέκτη και έτσι να αποκτά σκοπό. Με βάση τα παραπάνω και εστιάζοντας λίγο ειδικότερα, η επικοινωνία για την οποία γίνεται λόγος εδώ είναι μία οπτική επικοινωνία. Η οπτική επικοινωνία με την ευρύτερη έννοια του όρου έχει μακρά ιστορία. Όταν οι πρώτοι άνθρωποι κυνηγούσαν για να εξασφαλίσουν την τροφή τους και έβλεπαν τα αποτύπωμα του πέλματος ενός ζώου στη λάσπη, διέκριναν ένα γραφικό σήμα. Με το μάτι του μυαλού τους έβλεπαν το ίδιο το ζώο μπροστά τους. Από τα προϊστορικά χρόνια, ο άνθρωπος αναζητά τρόπους για να δώσει οπτική μορφή στις ιδέες του και στις έννοιες, να αποθηκεύσει γνώση με γραφική μορφή και να προσδώσει τάξη, καθαρότητα και σαφήνεια στις πληροφορίες. Διαμέσου της ιστορίας, οι παραπάνω ανάγκες έχουν εκπληρωθεί από διάφορους ανθρώπους που ειδικεύτηκαν σε τέτοιου είδους εργασίες, όπως γραφείς, τυπογράφοι και καλλιτέχνες. Μολονότι πρόκειται για ένα πολύ πρόσφατο επάγγελμα, ο σύγχρονος γραφίστας είναι ο κληρονόμος μιας μεγάλης παράδοσης σπουδαίων προγόνων, όπως οι Σουμέριοι γραφείς που εφηύραν τη γραφή, οι Αιγύπτιοι τεχνίτες που συνδύαζαν λέξεις και εικόνες πάνω σε πάπυρο, οι Κινέζοι εκτυπωτές, οι αρχαίοι και μεσαιωνικοί καλλιγράφοι και εικονογράφοι χειρογράφων, οι γραφείς των Μάγια και των Αζτέκων, οι σχεδιαστές των θρησκευτικών μάνταλα του ινδουισμού και του βουδισμού, καθώς και οι αναγεννησιακοί τυπογράφοι και οι συνεχιστές τους, που όλοι μαζί συγκροτούν την πλούσια ιστορία και κληρονομιά της γ. Πράγματι, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη σε όλη την ιστορία ο άνθρωπος επινοεί οπτικές παραστάσεις για να επικοινωνήσει με τον συνάνθρωπό του, αλλά και με τις θεϊκές δυνάμεις, χαράσσοντας μαγικά σημεία. Οι γραφικές παραστάσεις μπορεί να είναι εικόνες, συμβολικά αφαιρετικά μοτίβα, σημεία όπως τα γράμματα του αλφαβήτου, ή μπορεί να αποτελούν συστατικά στοιχεία ενός άλλου συστήματος σημείων, ή κώδικα, όπως για παράδειγμα τα οδικά σήματα. Ξεκινώντας από απλά οπτικά σημάδια, όπως οι γραμμές ενός σχεδίου ή οι κουκκίδες μιας φωτογραφίας, συγκροτούμε οπτικές παραστάσεις. Η γ. είναι η δουλειά της επιλογής τους και της διευθέτησής τους πάνω σε μία επιφάνεια, ώστε να μεταδοθεί ένα μήνυμα. Το οπτικό σημείο που χρησιμοποιούμε στη γ. δεν είναι η εικόνα με τη συνήθη έννοια του όρου. Οι γραφικές παραστάσεις αποτελούν κάτι περισσότερο από μία περιγραφική εικονογράφηση πραγμάτων που βλέπουμε ή φανταζόμαστε. Αποτελούν σημεία που το περιεχόμενό τους προσδίδει σε αυτά ένα μοναδικό και ξεχωριστό νόημα, ενώ η συγκεκριμένη τοποθέτησή τους μέσα στον χώρο μπορεί να τους προσδώσει μία νέα σημασία. Σύμφωνα με τις ισχύουσες θεωρίες, το ανθρώπινο μυαλό οργανώνει την αντίληψή μας, έτσι ώστε να συλλάβει πρωτίστως την ουσιώδη μορφή και δευτερευόντως το ακριβές αντίγραφο. Έτσι, ένα σχηματικό βέλος είναι πιο αποτελεσματικό ως ένδειξη κατεύθυνσης απ’ ό,τι ένα ρεαλιστικά ζωγραφισμένο χέρι με τεντωμένο δάχτυλο. Όπως λέει ο μελετητής της οπτικής αντίληψης Ρούντολφ Άρνχαϊμ (Rudolf Arnheim): «Το ανθρώπινο μυαλό μπορεί να αναγκασθεί να παραγάγει ακριβή αντίγραφα των πραγμάτων, αλλά δεν είναι από τη φύση του στραμμένο προς κάτι τέτοιο», δηλαδή μπορεί να το μάθει, αλλά δεν έρχεται από μόνο του. Έτσι η επικοινωνία διευκολύνεται με σήματα που αποδίδουν τα γενικά και όχι τα συγκεκριμένα και λεπτομερή χαρακτηριστικά. Κατά κανόνα στη γ. χρησιμοποιούνται λέξεις και εικόνες σε συνδυασμό μεταξύ τους. Ορισμένες φορές μπορεί να κυριαρχεί η εικόνα, ενώ άλλες φορές μπορεί να κυριαρχεί το κείμενο. Υπάρχουν βέβαια και οι περιπτώσεις όπου το νόημα του ενός καθορίζεται από την παρουσία του άλλου. Μερικά από τα πιο πειστικά παραδείγματα της γ. βασίζονται στην ακρίβεια των λέξεων για την απόδοση ενός σαφούς νοήματος σε μία διφορούμενη εικόνα. Όταν τυπωθεί, η λέξη χάνει μεγάλο μέρος της εκφραστικότητάς της και της χροιάς της εκφοράς που έχει στον προφορικό λόγο. Οι σύγχρονοι γραφίστες (και πολλοί πρωτοποριακοί καλλιτέχνες του 20ού αι., όπως οι φουτουριστές και οι ντανταϊστές) προσπάθησαν να σπάσουν αυτό τον περιορισμό. Η δουλειά της ειδικής σχεδίασης γραμμάτων για τη μετάδοση μιας συγκεκριμένης αίσθησης, προσδίδει ήχο στην τυπογραφική παρουσία μέσω του μεγέθους, του βάρους και της τοποθέτησης των γραμμάτων σαν να πρόκειται για μία οπτική ρητορική. Πράγματι, η προσπάθεια για κάτι περισσότερο από την απλή μετάδοση ενός μηνύματος, έτσι ώστε να λάβει ένα μοναδικό και ξεχωριστό χαρακτήρα, είναι έμφυτη στον άνθρωπο και ενστικτώδης. Το πλαίσιο αναφοράς επίσης καθορίζει τη σημασία της γραφικής παράστασης καθώς και τον τρόπο πρόσληψής της. Ένα από τα γνωστότερα σύγχρονα γραφικά σήματα είναι το I ♥ NY, δηλαδή I Love New York (Aγαπώ τη Νέα Υόρκη), ένα μείγμα εικονογράμματος και στοιχείων του αλφαβήτου. Η επιτυχής μετάδοση του μηνύματος του σήματος εξαρτάται από μία συμφωνία ανάμεσα στους δέκτες-αναγνώστες σχετικά με τον τρόπο και τις συμβάσεις της ανάγνωσης. Στο εικονόγραμμα ♥ αναγνωρίζουμε την εικόνα της καρδιάς, γιατί έτσι (έχουμε συμφωνήσει ότι) αναπαριστούμε την καρδιά και επιπλέον όλοι μας αποδεχόμαστε ότι καρδιά σημαίνει αγάπη. Όταν όμως βλέπουμε ένα σχέδιο μιας καρδιάς σε ένα ιατρικό εγχειρίδιο, τότε η καρδιά παύει να λειτουργεί ως μεταφορά της αγάπης. Η γ. σήμερα εξυπηρετεί τρεις ανάγκες. Κατά πρώτον την ανάγκη διαμόρφωσης μιας οπτικής επικοινωνίας μέσα στην αναπτυσσόμενη μαζική αγορά από τον 19ο αι. και μετά, με τη διαφήμιση και την προβολή προϊόντων και υπηρεσιών. Κατά δεύτερο λόγο, απαντά στην ανάγκη της απλοποίησης πολλών και σύνθετων πληροφοριών, ώστε να γίνονται αντιληπτές με μία ματιά, ανάγκη που προκύπτει ακριβώς από το αυξανόμενο πλήθος των πληροφοριών που το κάθε άτομο είναι υποχρεωμένο να συσσωρεύει στις σύγχρονες κοινωνίες. Παράλληλα, η εικαστική διατύπωση μηνυμάτων έχει τη δυνατότητα να ξεπερνά τα σύνορα των διαφορετικών προφορικών και γραπτών γλωσσών, πράγμα σημαντικό στον σύγχρονο κόσμο των συχνών μετακινήσεων από χώρα σε χώρα. Τέλος, η γ. απαντά και στην ανάγκη διαμόρφωσης ενός αισθητικά συγκροτημένου οπτικού περιβάλλοντος, που να καθιστά την επικοινωνία αποτελεσματική αλλά και ευχάριστη. Οι σύγχρονες εφαρμογές της γ. είναι πολυάριθμες και περιβάλλουν τον άνθρωπο σε όλες τις καθημερινές δραστηριότητές του. Σχετίζονται με τη διαφήμιση και την αφίσα, τη συσκευασία κάθε είδους προϊόντων, τη σχεδίαση και την εικονογράφηση του βιβλίου, τη σχεδίαση των εφημερίδων και των περιοδικών, τη σχεδίαση γραμματοσειρών, την εταιρική ταυτότητα και τη σχεδίαση λογοτύπων, τη σήμανση πόλεων και δημόσιων χώρων (όπως αεροδρόμια, μετρό, νοσοκομεία κλπ.), καθώς και με ολόκληρο τον κόσμο της εικονικής πραγματικότητας, από τη σχεδίαση δικτυακών κόμβων, βιντεοπαιχνιδιών και ιστοσελίδων στο Ίντερνετ έως τα μικρά εικονίδια των εντολών στην οθόνη του υπολογιστή μας. Οι τρεις βασικές λειτουργίες της γ. παραμένουν ουσιαστικά αμετάβλητες μέσα στον χρόνο και μπορούν να συνυπάρχουν σε οποιοδήποτε σχεδίαση. Ο πρωταρχικός ρόλος της γ. είναι ο προσδιορισμός της ταυτότητας, δηλαδή να δηλώνει τι είναι κάποιο πράγμα ή από πού προέρχεται (πινακίδες πανδοχείων, λάβαρα και ασπίδες, τεκτονικά εμβλήματα, σύμβολα εκδοτών και τυπογράφων, λογότυπα εταιρειών, ετικέτες συσκευασίας). Η δεύτερη λειτουργία είναι η παροχή πληροφόρησης και οδηγιών, δηλώνοντας τη σχέση μεταξύ δύο πραγμάτων από την άποψη της διεύθυνσης, της θέσης και της κλίμακας (χάρτες, διαγράμματα, σήμανση οδών και κτιρίων). Η τρίτη λειτουργία είναι η παρουσίαση και η προβολή (αφίσες, διαφημίσεις), όπου ο στόχος είναι να προσελκύσει την προσοχή και να καταστήσει το μήνυμα αξιομνημόνευτο (να καταγραφεί στη μνήμη). Το λογότυπο της «Ελευθεροτυπίας» είναι από τα πιο επιτυχημένα του ελληνικού Τύπου. Ορισμένα χαρακτηριστικά γραφιστικά σύμβολα, που συναντώται σε ευρεία κλίμακα στην καθημερινή ζωή μας. Το λογότυπο έχει αποφασιστική σημασία για την καθιέρωση ενός τίτλου ή ενός προϊόντος· στη φωτογραφία, το λογότυπο της «Δομής» που παραμένει το ίδιο από την πρώτη έκδοσή της το 1969. Το λογότυπο της Harley Davidson.

* * *

η

η γραφολογία*.